Vijf

van Promes tot Pompeii

De naam Quincy is een verfransing van de Latijnse voornaam Quintus. Die naam betekende niets meer dan ‘Vijfde’ en werd door de Romeinen gegeven aan ofwel de vijfde zoon, ofwel de zoon die in de vijfde maand van het jaar werd geboren – dat weten we niet helemaal zeker. 

Wél duidelijk is dat het Latijnse rangtelwoord quintus is afgeleid van het Latijnse hoofdtelwoord quinque – simpelweg het getal 5. In het Spaans wordt dat later cinco, in het Italiaans cinque, in het Frans cinq, enzovoorts.

Maar we kunnen ook de andere kant op in de stamboom – vanuit het Latijn verder terug in de tijd. Als we nagaan waar het Latijnse quinque zélf vandaan komt, komen we een aantal leuke dingen tegen.

Het gereconstrueerde Proto-Indo-Europese woord voor ‘5’ is namelijk *pénkʷe, een vorm die verdacht veel lijkt op de woorden *pn̥kʷ-ti- en *penkʷ-ró, respectievelijk vuist en vinger. De semantische associatie is duidelijk: een vuist heeft vijf vingers.

Quincy Promes steekt een hand met vijf vingers op.

In het Oudgrieks evolueert het Proto-Indo-Europese *pénkʷe tot πέντε (pénte). Althans: de labiovelaire klank kʷ verandert in een t, maar de rest van het woord blijft dus ongewijzigd. Dit πέντε (pénte) zien wij terug in aan het Grieks ontleende woorden als pentagon (‘vijfhoek’) en Pinksteren, de ‘vijftigste’ dag na Pasen.

In de overgangsfase van het Proto-Indo-Europees naar het Proto-Germaans gebeurt weer iets anders. Daar krijgt de beginletter p van *pénkʷe te maken met Grimm’s Law (p > f). In de rest van het woord vinden nog wat andere klankveranderingen plaats en uiteindelijk wordt het woord voor ‘5’ in het Proto-Germaans iets als *fimfe. Dit is uiteraard de voorloper van het Engelse five, het Duitse fünf en het Nederlandse vijf.

Ook de aanverwante vormen *pn̥kʷ-ti- en *penkʷ-ró ondergaan in de Germaanse talen Grimm’s Law, waardoor ook in het moderne Nederlands vuist en vinger nog altijd dezelfde beginletter hebben als vijf. 

Terug naar het Latijn. Daar wordt *pénkʷe als gezegd getransformeerd tot quinque. Opvallend is dat de beginletter p in het Latijn verandert in een labiovelaire kʷ, geschreven als qu. Dit gebeurt kennelijk onder invloed van de labiovelair in de vólgende lettergreep. 

Deze assimilatieregel uitgelegd in Weiss (2009)

We gaan ervan uit dat deze vrij typische assimilatie reeds in het Proto-Italische taalstadium plaatsvond. Het Proto-Indo-Europese *pénkʷe werd dus het Proto-Italische *kʷénkʷe. Het Latijn maakte daar als gezegd quinque van, maar bijvoorbeeld het Oskisch, een andere Italische taal die ten zuiden van Rome gesproken werd, maakte er pumpe van. Dit Oskische woord voor ‘5’ zien we terug in de naam ‘Pompeii’, waarschijnlijk naar de vijf districten waaruit de stad bestond. 

Aron Groot

(De geweldige Yoïn van Spijk heeft onlangs toevallig een mooi overzicht van de getallen 1 tot en met 10 in de Indo-Europese talen geüpload.)