Kat

In memoriam Pelle (2009-2024)

Afgelopen week stierf mijn kat Pelle. Euthanasie op vijftienjarige leeftijd – niets schokkends dus. Toch had en heb ik het er moeilijk mee. Daarom een stukje ter nagedachtenis van Pelle, over ons woord kat.

Daar is namelijk best wat over te zeggen. Zo lijkt kat erg op het Franse chat, dat teruggaat op het Latijnse cattus. Nu zou je kunnen aannemen dat kat en cattus allebei uit hetzelfde Proto-Indo-Europese oerwoord ontstaan zijn.

Maar die aanname levert een aantal problemen op. Neem ter vergelijking dat andere huisdier, de hond. In het Frans is dat chien, geëvolueerd uit het Latijnse canis. 

Bij het koppeltje canis ~ hond staat een Latijnse c dus tot een Nederlandse h. Dat is de normale gang van zaken. Zowel canis als hond gaat terug op het Proto-Indo-Europese oerwoord *ḱuōn. Dat is trouwens ook de voorloper van het Griekse κύων (kúōn), waaraan wij ons woord cynisme ontlenen – naar de filosofische school der cynici, die leefden als honden.

Diogenes van Sinope, de beroemdste cynische filosoof.

In het Proto-Germaans heeft Grimm’s Law plaatsgevonden. Die stelt dat elke Proto-Indo-Europese *k aan het begin van een woord een Proto-Germaanse *h wordt. Daar is veel bewijs voor:

(Latijn) canis ~ (Nederlands) hond < (PIE) *kuōn-
(Latijn) centum ~ (Nederlands) honderd < (PIE) ḱm̥to-
(Latijn) capere ~ (Nederlands) hebben < (PIE)*kh₂p-
(Latijn) cerebrum ~ (Nederlands) hersenen < (PIE) *ḱerh₂s-
etc.

Het koppeltje cattus ~ kat houdt zich niet aan die wet. Daarom is het onmogelijk een Proto-Indo-Europees oerwoord voor ‘kat’ te reconstrueren. Waar kat dan wél vandaan komt en hoe het uiteindelijk in onze taal is terechtgekomen – dat is niet duidelijk. 

Aannemelijk is dat we hier met een zogeheten Wanderwort te maken hebben, een woord dat in korte tijd in een hoop verschillende talen geadopteerd wordt. In het geval van kat moet die grootschalige adoptie pas na de opsplitsing van het Proto-Indo-Europees hebben plaatsgevonden.

Met andere woorden: de sprekers van het Proto-Indo-Europees waren meer honden- dan kattenmensen. Ik niet. Rust zacht, lieve Pelle.

Aron Groot

---