Waarom 'lezen' ouder is dan lezen

Een semantische ontwikkeling

Ons werkwoord lezen is ouder dan de activiteit die het uitdrukt.

Eigenlijk is dat niet zo vreemd. Het schrift is immers een relatief nieuwe uitvinding. Sprekers van het Proto-Indo-Europees, onze taalkundige voorouder, kenden het niet. Daarom bestaat het Proto-Indo-Europees ook alleen als hypothetische reconstructie, niet als daadwerkelijk geattesteerde taal.

De Proto-Indo-Europese voorloper van ons werkwoord lezen wordt gereconstrueerd als *les-, hetgeen iets als ‘verzamelen’ of ‘uitkiezen’ betekend moet hebben.

Deze oorspronkelijke betekenis kun je nog terugzien in ons ‘aren lezen’ – het verzamelen van de achtergebleven aren na de tarweoogst, een buitenkansje voor de allerarmsten. Ik ken de term eerlijk gezegd alleen uit de Bijbel.

Arenleessters (Jean-François Millet, 1857)

Een gangbaarder gebruik van die oorspronkelijke ‘verzamel’-betekenis vind je terug in ons woord uitgelezen, als in een ‘een uitgelezen mogelijkheid’. Dat heeft uiteraard niets met boeken of letters te maken – het gaat hier om het best mogelijke, verkozen mogelijkheid.

Toen onze voorouders met het schrift in aanraking kwamen, veranderde de primaire betekenis van het werkwoord *lés- in ‘lezen’. Vermoedelijk werd lezen gezien als het ‘uitkiezen’ of ‘verzamelen’ van de letters. Er zijn ook taalkundigen die een soort tussenstadium met als betekenis ‘onderzoeken, beschouwen’ vermoeden.

Opvallend is dat we in het Latijn precies dezelfde ontwikkeling zien. Het werkwoord legere betekende in de eerste plaats ‘verzamelen’ – een betekenis die we terugzien in bijvoorbeeld het Latijnse leenwoord legioen, een verzameling soldaten.

Pas later ging legere ook ‘lezen’ betekenen. Dat zien we dan weer terug in het leenwoord legenda, letterlijk ‘de dingen die gelezen moeten worden’. Uiteraard is legere in deze betekenis ook de voorloper van ‘lezen’ in de moderne Romaanse talen: leggere (Italiaans), lire (Frans), leer (Spaans), enzovoorts.

In het Grieks gebeurt er iets onverwachts. Het etymologisch identieke λέγειν (legein) betekende ook, zoals verwacht, in de eerste plaats ‘verzamelen’. De latere betekenis werd echter niet lezen, maar ‘spreken’. De oude Grieken stelden zich wellicht voor dat de woorden die ze uitspraken zorgvuldig verzameld waren.

Het Latijnse legere en het Griekse λέγειν (legein) gaan trouwens terug op de Proto-Indo-Europese wortel *leǵ-, terwijl ons lezen als gezegd teruggaat op *les-. Het verband tussen deze twee synonieme wortels – die ook nog eens erg op elkaar lijken – is nog niet opgehelderd. Als je een vijfduizend jaar oude taal probeert te reconstrueren loop je weleens tegen dat soort dingen aan.

Aron Groot

---