Het verhaal achter de umlaut

Fuß/Füße, foot/feet

Ik geef toe: op schriftelijke overhoringen heeft de umlaut mij veel halve punten aftrek gekost. Was ‘voet’ in het Duits nou Fuß of Füß? Na de derde klas heb ik voor Frans gekozen.

Pas later ontdekte ik hoe leuk de umlaut eigenlijk is.

Neem het woord voor ‘voet’ – in het enkelvoud is dat Fuß (zonder umlaut, spreek uit ‘foes’), maar in het meervoud Füße (mét umlaut, spreek uit ‘fuuse’).

Met andere woorden: de klinker in dit woord is afhankelijk van het aantal voeten, enkelvoud of meervoud. Dat is vreemd.

Bovendien is het niet altijd zo geweest. In het Proto-Germaans, de gereconstrueerde voorouder van alle Germaanse talen, was het enkelvoud *fōts, meervoud *fōtiz. De klinker was toen dus altijd een ō.

Die Proto-Germaanse ō ontwikkelde zich in het Duits tot een u, zoals het enkelvoud Fuß duidelijk laat zien. Maar waarom heeft het meervoud Füße dan ineens een ü?

De boosdoener is de meervoudsuitgang -iz. Of preciezer: de i in de meervoudsuitgang -iz. Die trok in het Duits de klinker in een voorafgaande lettergreep naar vóren. Daarmee bedoel ik: naar voren in de mond, in de richting van de i. De ü is niets anders dan een naar voren getrokken u, ze bevinden zich op precies dezelfe hoogte in de mond. Test het zelf maar eens.

De Duitse ü wordt weergegeven met het symbool [y].

Dat naar voren trekken heet, jawel, umlaut. En het leuke aan de Duitse spelling is dat ze laat zien in welke woorden dit historische proces heeft plaatsgevonden.

Umlaut heb je trouwens niet alleen in het Duits, maar ook in bijvoorbeeld het Engels. Zo is het meervoud feet bij het enkelvoud foot gemakkelijk te verklaren als het gevolg van umlaut. Verschil met het Duits is dat de oorspronkelijke ‘trigger’ voor de umlaut in het Engels volledig is verdwenen, terwijl -iz in het Duits nog enigszins voortleeft als -e.

Dat we in het Standaardnederlands weinig terugzien van die typisch Noordwest-Germaanse umlaut is waarschijnlijk te wijten (te danken?) aan de grote invloed van het Fries, waar het nog weer ingewikkelder lag. Maar dat is iets voor een vervolgaflevering.

Aron Groot

---