De tekst op het Pantheon
M·AGRIPPA·L·F·COS·TERTIUM·FECIT
Op de façade van het Pantheon in Rome staat een duidelijk leesbare tekst.
M·AGRIPPA·L·F·COS·TERTIUM·FECIT
Of ja, tekst – het zijn eigenlijk vooral afkortingen. Voluit lees je: M[arcus] Agrippa L[ucii] f[ilius] co[n]s[ul] tertium fecit. Dan is het Latijn ineens een stuk eenvoudiger.
De vertaling: ‘Marcus Agrippa, zoon van Lucius, voor de derde keer consul, heeft dit gemaakt.’
Marcus Agrippa (63-12 v.Chr.) was de beste vriend van keizer Augustus. Dat consulaat had Agrippa dan ook als erebaantje toegeschoven gekregen. De tijd van twee gekozen consuls was voorbij – de macht lag nu bij de keizer.
Terug naar de afkortingen. Die van consul valt op. Waarom COS? Waar is de n gebleven?
Een Latijnse klankwet biedt uitsluitsel. Die stelt dat een n in de klankcombinatie ns verdwijnt. Daarbij wordt de voorgaande klinker ‘ter compensatie’ verlengd. Het woord consul verandert dus in cōsul, afkorting COS.
Dat is een vrij gebruikelijke ontwikkeling. Het Grieks doet, onafhankelijk van het Latijn, precies hetzelfde. De Griekse variant heeft zelfs een eigen naam: Tweede Compensatorische Verlenging. Om haar te onderscheiden van de eveneens Griekse Eerste Compensatorische Verlenging.
Voorbeeld: de Griekse evenknie van het Latijnse legunt (‘zij lezen’) was oorspronkelijk *legonti (‘zij spreken’). De t verandert vóór een i in een s, waardoor je *legonsi krijgt. Vervolgens treedt de Tweede Compensatorische Verlenging op en wordt het legōsi, wat de Grieken verwarrend genoeg schrijven als λέγουσι (légousi). Over die vreemde spelling heb ik het misschien een volgende keer.
Allemaal leuk en aardig, maar waarom kennen wij het Latijnse woord dan als consul? Dus mét de n die verdwenen zou moeten zijn.
Omdat consul een gerestaureerd woord is. Kennelijk was er voor de Romeinen reden om terug te grijpen op de oudere vorm. Misschien omdat consul in die hoedanigheid (dus met n) reeds in allerlei officiële documenten was opgenomen. Bovendien is de etymologie (con- betekent ‘samen’) van dit woord beter te begrijpen in gerestaureerde vorm.
De bijbehorende, veelvoorkomende afkorting COS werd dan weer niet gerestaureerd en kwam op het Pantheon terecht.
Marcus Agrippa heeft dat Pantheon trouwens niet gebouwd. Keizer Trajanus en zijn opvolger Hadrianus hebben het in de tweede eeuw na Christus uit de grond laten stampen. Hadrianus plaatste, vermoedelijk uit gecalculeerde bescheidenheid, de naam van Agrippa op de façade. Die had ooit op dezelfde plek een tempel laten bouwen.
Aron Groot
Wil je Gevleugelde woorden steunen? Dat kan door op knop hieronder te drukken.
Maar het allerbelangrijkst is dat je geabonneerd bent! (Dat kan trouwens ook betaald.)